Wangsalan

Wangsalan iku unen-unen cangkriman nanging dibatang (dibedhèk) dhéwé. Ukarané ora persis nanging mèmper waé. Wangsalan ana kang awujud ukara selarik, bisa uga awujud tembang. Tuladha sing wujud ukara:

* Nyaron bumbung, nganti cengklungen nggonku ngenteni. (saron bumbung=angklung)
* Njanur gunung, kadingaren sliramu teka. (janur gunung=aren).

Tuladha sing wujud tembang:

1. Jirak pindha munggwing wana
2. Sayeng kaga we rekta
3. Sinambi kalaning nganggur
4. Wastra tumrap mustaka
5. Pangikete wangsalan kang sekar pangkur
6. Kinarya langen pribadi

Batangane:

* Jirak pindha munggwing wana = wit kesambi.
* Sayeng kaga = piranti kanggo nyekel manuk (kala).
* We rekta kang muroni = iket.
* Baon sabin = karya.

[sunting] Jenisé Wangsalan

* Wangsalan lamba yaiku wangsalan kang mung isi batangan (tebusan) siji. Unen-unen wangsalan lamba mung saukara kang kadadean saka rong gatra.Gatra kang ngarep isi wangsalan, gtra sing isi batangané.

Tuladha: Pindang lulang, kacek apa aku karo kuwe (Pindhang lulang = Krecek)

* Wangsalan rangkep (camboran) yaiku wangsalan sing isi batangane luwih saka siji. Unen-unene wangsalan rangkep kadadeané saka rong ukara, siji-sijine ukara kadadean saka rong gatra.Ukara kapisan isi wangsalan ukara kapindho isi batangane.

Tuladha: Jenang sela, wader kalen sasonderan. (Apu, sepat) Apurata, yen wonten lepat kawula

* Wangsalan memet yaiku wangsalan sing carane nggoleki batangane sarana ngoceki maksuding tetembungane ambal ping pindho.

Tuladha: Uler kambang, yen trima alon-alonan Oncek-oncekan kapisan: Uler kembang maksude lintah Oncek-oncek kapindho: Wanda tali ing tembung lintah, dianggap wancahane tembung kang surasane alon-alonan, yaiku tembung satitahe. Tembung satitahe ateges ora ngaya, mung tumindk sakepenake bae, kanthi alon-alonan.

* Wangsalan padinan yaiku ana sing nganggo nyebutake batangane, la nana sing tanpa nyebutake batangane, marga wong-wong sing pandha krungu (maca) dianggep wis ngerti maksude (batangane).

Tuladha: Wong kae sajatine wis krungu kandhaku, nanging njangan gori. Gori iku mathuke digudhèg. Njangan gori = nggudhèg. Maksude wangsalan njagan gori yaiku mbudheg, api-api ora krungu.

* Wangsalan mawa paungeran tartamtu

Wangsalan mawa paungeran tartamtu kena kaperang dadi loro, yaiku:

Mawa paungeran 4 wanda + 8 wanda Kang mawa paungeran 4 wanda + 8 wanda iku wangsalan lamba (mung isi batangan siji).Unen-unen mung saukara kang kadadean saka rong gatra.Gatra ngarep 4 wanda, isi wangsalan : gatra buri 8, isi batangane. Tuladha: Reca kayu, golek kawruh rahayu.(reca kayu = golek)

Mawa paungeran (4 wanda + 8 wanda ) X 2 = 24 wanda Kang mawa paungeran (4 wanda + 8 wanda) x 2 = 24 wanda yaiku wangsalan rangkep (isi batangan luwih saka siji). Unen-unen rong ukara, saben saukara kadadean saka rong gatra. Ukara kapisan (rong gatra) isi wangsalan, ukara kapindho (rong gatra) isi batangane. Tuladha:

Sayuk rukun, wulang wido mangsa rowang = 4 wanda + 8 wanda

Sayektine, wit saking bondho kawula = 4 wanda + 8 wanda

Sayuk rukun = saiyeg, saeka praya

Wulang wido mangsa rowang = bido

* Wangsalan edi-peni yaiku wangsalan sing mawa paungeran .

1. Unen-unene kadadean saka 2 ukara (wangsalan rangkep)
2. Saben saukara kadadean saka 2 gatra (4 wanda + 8 wanda )
3. Ukara kang kapisan (yaiku kang isi wangsalan) mawa purwakanthi guru swara lan purwakanthi basa utawa purwakanthi lumaksita.

Tuladha: Tepi wastra, wastra kang tumprap mustaka. (Kemada,iket) Mumpung mudha, nggegulanga ngiket basa.

* Wangsalan kang sinawung ing tembang yaiku cacahé wandane lan tibaning swarane ing wekasaning gatrane ora tartemu, sebab kawengku ing guru wilangan lan guru laguning tembang. Guru wilangan lan guru laguning tembang kudu tansah menang, lire: ora kena owah, kudu tansah manut paungeraning tembang.

Tuladha: Sinom

Edane wong keneng guna, ambatik sinambi nangis, malam wuntah balabaran, geni mati muring-muring, prembenahan mbrebes mili, gawangan sinendhal putung, ya talah ta si kakang, puluh-puluh awak mami, petis manis wis kudu dadi pocapan.

Petis manis = kecap

* Wangsalan kang sinawung ing tembang yaiku cakepan ing umpak-umpaking gendhing, gerong lan senggakan, kerep kanggo wangsalan (dilagokake dening pesindhen, niyaga utawa bocah-bocah sing padha manembrama).

Tuladha:

Pangkur Lamba (slendro Pantet 9)

Purwaka (buka,Basa)

Kembang adas sumebar neng tengah alas

Tuwas tiwas anglabuhi wong ora waras

Alah bapak, balung jagung saguhku isih janggelan

Wiwit gerong sing baku

Lagu gendhing pangkur lamba

Maweh gumirah wardaya

Tur mathuk kinarya aba

Mlaku bareng ulah raga

Balung jagung:maksude janggel

Janggelan = during tetep, isih kudu janji maneh, sendhe, bisa uga wurung.

* Carané ngarang wangsalan sing dikarang luwih dhisik, perangan buru (ukara sing isi batangane), banjur ngarang perangan ngarep (ukara sing isi wangsalane). Dadi pangarangé perangan ngarep (ukara kang isi wangsalan) tiba keri.

Wb/jv/Kawruh Basa Jawa/Rakitan Ukara/Parikan

Tuladha Parikan rong ukara

Ana brambang sasèn lima,
Berjuang labuh negara

Bisa ngendhang ra bisa nyuling,
Bisa nyawang ra bisa nyandhing

Jambu apa jeruk,
Aku mèlu apa éntuk

Jemèk-jemèk gula jawa,
Aja sok ngenyèk karo kanca

Kutha Kendhal Kaliwungu,
Ajar kenal karo aku

Manuk emprit nucuk pari,
Dadi murid sing taberi

Wédang bubuk, gula jawa.
Yèn kepethuk ati lega.

Sepet sepet, sawone mentah.
Diempet empet selak ora betah.

Wajik klethik gula abang.
Aja suthik, yèn tumandang

Godhong kecipir, mrambat kawat.
Najan ora mampir, nanging liwat.

Kembang jagung, dipethik Cina.
Barang wis kadhung dikapakna.

Manuk emprit, ménclok godhong tebu.
Dadi murid, sing sregep sinau.

Manuk kutut, manggung ngganter.
Yèn ra nurut, bisa keblinger.

Tuladha Parikan patang ukara

Tuku jarit nang Pasar Turi
murah regané maremaké ati
Dadi murid kudu ngajèni
marang guru aja sok wani

Lunga Bengkulu tuku perkutut
sing ngati-ati dalané gawat
Dhawuhé guru kudu diturut
supaya ngèlmuné bisa manfaat

Lunga ngarit nang kulon kali
sangua senik wadhahé sega
Dadi murid kudu ngulina
tumindak becik laku utama

Ungsum tikus kudu diracun
cara gropyokan kudu disengkut
Karo kancané kudu sing rukun
aja tukaran drengki lan kasud (main)

(An.Hamin Ms. kapacak ing Parikesit No.80. Juli 1974).

Abang-abang gendéra Landa,
ana sing ijo kok milih putih
Baujang manèh ora ngluyura,
sing duwé bojo ra tau mulih

Bibi Surip tuku klobot,
pethuk encik tawa roti
Uwong urip pancèn abot,
mula becik ngati-ati

Ésuk nakir, soré nakir,
sing ditakir godhong plasa
Ésuk mikir soré mikir,
Sing dipikir ora rumangsa

Yèn kembang kembangé kacang,
dudu kembange puspa nyidra.
Sih cilik dikudang-kudang,
bareng gedhe gawe rekåsa.

Yèn kembang kembangé lamtara,
dudu kembang wora-wari.
Mumpung sira isih mudha,
sing taberi ngati-ati

Ésuk nyuling sore nyuling,
sulingé arèk Surabaya.
Ésuk eling sore eling,
sing diéling ora rumangsa.

Awan-awan aja keluyuran,
ana pak mantri numpak sekuter.
Kapan-kapan aku keturutan,
duwe kanca sinauné pinter.

Ésuk nembang soré nembang,
tembangané asmaradana.
Ésuk ngadhang soré ngadhang,
sing diadhang ra teka-teka

Wangsalan - Parikan

Wangsalan

1. Jênang gu1å kowe åjå lali.
(jenang gulå = glali).
2. Ngembang garut nggrêmêng ora karuwan
(kêmbang garut = grêmêng),
3. Mbalúng janúr, gêlêma paring usådå.
(balúng janúr = sådå).
4. Ngêmbang kacang, mbêsêngut ora kalêgan.
(kêmbang kacang = bêsêngut - dadi mbêsêngut).
5. Sêkar arèn mas, sampún dangu kok botên kêpanggih
(sêkar arèn = dangu).
6. Kêmbang jambu, kêmaruk duwé dolanan anyar.
(kêmbang jambu = karuk = dadi kêmaruk).
7. Roníng mlinjo, sampún sayah nyuwún ngaso.
(roníng mlinjo = so - dadi ngaso).
8. Klåpå mudhå, yèn kalegan paringa apurå.
(klåpå mudhå = degan - dadi kalêgan)
9. Kêmbang gêmbili sênêng-sênêng olèh rêjêki.
(kêmbang gêmbili = sênêng).
10. Witíng klåpå jawåtå ing ngarcåpådå. Salugune wóng mudhå gelem rekåså.
(witing klåpå = glugu dadi saluguné)
11. (Jawåtå ing ngarcåpådå = wóng) .
12. 11. Kolik priyå priyagung anjani putrå.
13. Tuhu an, wóng anóm wêdi kangèlan.
14. (kolik priyå = manuk tuhu).
15. (Anjani putrå = Anóman - dadi anóm)

Parikan

1. Wédang bubuk, gulå jåwå.
Yèn kêpêthúk ati legå.
2. Sêpêt sêpêt, sawone mêntah.
Diêmpêt êmpêt sêlak ora bêtah.
3. Wajik klêthik gulå abang.
Aja suthík, yèn tumandang
4. Gódhóng kêcipír, mrambat kawat.
Najan ora mampír, nangíng liwat.
5. Kêmbang jagung, dipêthik Cina.
Barang wis kadhúng dikapaknå.
6. Manuk êmprít, ménclóok gódhóng têbu.
Dadi murid, sing srêgêp sinau.
7. Manúk kutút, manggúng nggantêr.
Yèn ra nurút, bisa kêblingêr.
8. Yèn kêmbang kêmbangé kacang, dudu kêmbange púspa nyidrå.
Sih cilík dikudang-kudang, barêng gêdhe gawe rekåsa.
9. Yèn kêmbang kêmbangé lamtårå, dudu kêmbang wora-wari.
Mumpúng sirå isih mudhå, sing tabêri ngati-ati
10. Esuk nyulIng sore nyulíng, sulingé arèk Suråbåyå.
Esuk elíng sore elíng, síng diélíng ora rumångså.
11. Awan-awan åjå keluyuran, ånå pak mantri numpak sêkuter.
Kapan-kapan aku kêturutan, duwe kåncå sinauné pintêr.
12. Ésúk nêmbang soré nêmbang, têmbangané asmårådånå.
Esuk ngadhang soré ngadhang, síng diadhang ra tekå-tekå